بکار بن عبداللهبَکّارِ بْن‌ِ عَبْدُاللّه‌ِ بْن‌ِ مُصْعَب، ابوبکر د ربیع‌الا¸خر ۹۵/ ژانویة ۱۱، از شخصیتهای سیاسی وابسته به حکومت عباسیان که به نیای بزرگ خود زبیر بن عوّام صحابی پیامبر اکرم (ص) منسوب شد و بکار زبیری شهرت یافت. ۱ - خانداندر خاندان زبیر، چند کس از اهل سیاست و امارت و نیز از اهل علم و قلم برخاستند؛ [۱]
مصعب زبیری، نسب قریش، ج۱، ص۴۲، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۹۵۳م.
همچنین زبیر پسر بکار صاحب جمهرة نسب قریش دربارة پدر خود مطالبی آورده که به گفتة بعضی از مورخان در آن‌ها مبالغه کرده است. [۲]
محمد ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۱، ص۳۱، حوادث سالهای ۹۱-۰۰، به کوشش محمد عبدالسلام تدمری، بیروت، ۴۱۱ق/۹۹۰م.
[۳]
محمد سخاوی، التحفة اللطیفة، ج۱، ص۷۸، قاهره، ۳۹۹ق/۹۷۹م.
۲ - مناصبخود بکار نیز گویا در ادب و شعر دستی داشته است. [۴]
محمد مرزبانی، الموشح، ج۱، ص۲۲-۲۳، به کوشش محب‌الدین خطیب، قاهره، ۳۸۵ق.
او پس از پدرش که از سوی هارون‌الرشید به یمن فرستاده شد، والی و امیر مدینه گردید و پس از مرگش ابوالبختری جای او را گرفت، [۵]
هشام‌کلبی، جمهرةالنسب، ج۱، ص۱-۲، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۴۰۷ق/ ۹۸۶م.
[۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۳.
[۷]
محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۲، بیروت، دارصادر.
[۸]
ابن خلکان، وفیات، ج۱، ص۷.
هرچند در بعضی از منابع ِ پس از سدة ق/۰م، این ترتیب به گونه‌ای دیگر ذکر شده است. [۹]
یوسف یغموری، نورالقبس المختصر من المقتبس مرزبانی، ص۱۲، به کوشش رودلف زلهایم، ویسبادن، ۳۸۴ق/۹۶۴م.
[۱۰]
ابن اثیر، الکامل، ج۱، ص۱۴.
بعضی او را قاضی مکه گفته‌اند، [۱۱]
یاقوت، معجم الادباء، ج۱، ص۳۲۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۹۹۳م.
در حالی که در دیگر منابع به این نکته اشاره نشده است.از دوران جوانی بکار اطلاع چندانی در دست نیست، اما از مجموع گزارشهای موجود پیداست که او نخست در مدینه در دستگاه امارت پدرش برآمد و از ۸۳ق/۹۹م به امارت مدینه برگزیده شد. [۱۲]
یعقوب بسوی، المعرفة و التاریخ، ج۱، ص۷۴، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۳۹۴ق/۹۷۴م.
[۱۳]
محمد سخاوی، التحفة اللطیفة، ج۱، ص۷۸، قاهره، ۳۹۹ق/۹۷۹م.
۲.۱ - دلایل علاقه هارون الرشید به بکاربیگمان، دشمنی شدید او با طالبیان و علویان و خبرچینی دربارة کارها و حرکات ایشان برای هارون‌الرشید، [۱۴]
طبری، تاریخ، ج۱، ص۴۴.
دلیل اصلی انتصاب او به عنوان والی مدینه بوده است؛ چه، به پیشینة همان دشمنی و خبرچینی بکار نسبت به علویان و طرفدارانشان، [۱۵]
احمد بن عبدربه، العقد الفرید، ج۱، ص۱۴، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، ۹۶۲م.
هارون‌الرشید سخت به او توجه و علاقه نشان می‌داد. [۱۶]
زبیر بن بکار، جمهرة نسب قریش، ج۱، ص۶۳-۶۴، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، ۳۸۱ق.
به علاوه، هارون از بکار خواسته بود تا بر اهل مدینه سخت بگیرد [۱۷]
طبری، تاريخ، ج۱، ص۴۴.
و او در طول دوران حکومت خویش که ۲ سال و اندی به درازا کشید، [۱۸]
زبیر بن بکار، جمهرة نسب قریش، ج۱، ص۶۳، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، ۳۸۱ق.
[۱۹]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۸۷، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۴۰۲ق/۹۸۲م.
خراج یا مالیات سنگینی معادل ۰۰، ۰۰، دینار از اهل مدینه گرفت. [۲۰]
زبیر بن بکار، جمهرة نسب قریش، ج۱، ص۶۳-۶۴، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، ۳۸۱ق.
[۲۱]
محمد ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۱، ص۳۰-۳۱، حوادث سالهای ۹۱-۰۰، به کوشش محمد عبدالسلام تدمری، بیروت، ۴۱۱ق/۹۹۰م.
۳ - ویژگیهای اخلاقی و حکومتداریبا این ویژگیها، اگرچه در بعضی از منابع بکار را راستگوترین مردم شمرده‌اند، [۲۲]
محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۲۷، بیروت، دارصادر.
یا از سوی پسرش مردی بخشنده، مسلط بر حکومت، مهربان بر مردم و مصالح آنان، سخت‌گیر بر اهل بدعت و مورد رضای مردم قلمداد شده، و نیز اشعاری در مدح او و عدالتش نقل گردیده است، [۲۳]
زبیر بن بکار، جمهرة نسب قریش، ج۱، ص۶۴- ۶۵، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، ۳۸۱ق.
[۲۴]
زبیر بن بکار، جمهرة نسب قریش، ج۱، ص۸۷، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، ۳۸۱ق.
چنین به نظر می‌رسد که بخشندگی و مهربانی او تنها شامل آن گروه از مردم می‌شده است که یکسره با خواست سیاسی او و مآلاً خلیفة زمان همراه بوده‌اند. برخلاف گزارشهای جانب‌دارانة زبیر ، گزارشهای متعددی از زشت‌خویی و ستمگری بکار در دست است. برخی او را صاحب روشی زشت در حکومت دانسته، و آورده‌اند که مردم پس از مرگش او را جهنمی شمرده‌اند. [۲۵]
احمد بلاذری، جمل من انساب الاشراف، ج۱، ص۵۰-۵۱، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۴۱۷ق/۹۹۶م.
۳.۱ - شیوه برخورد مردمدوستان و دستیاران بکار در مدینه نه تنها از مردم شریف و مشهور به پاک‌دامنی نبودند، [۲۶]
زبیر بن بکار، جمهرة نسب قریش، ج۱، ص۴، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، ۳۸۱ق.
بلکه وقتی هارون از او خواست که دو تن از بهترین مردم مدینه را برای خدمت به بینوایان شهر معرفی کند، هیچ‌یک از مردم خوش‌نام و با تقوا همکاری با او را نپذیرفتند و بکار سرانجام مجبور شد تا دو نفر را به زور شلاق بر این کار بگمارد. [۲۷]
محمد ابوالعرب، المحن، ج۱، ص۷۵-۷۶، به کوشش یحیی وهیب جبوری، بیروت، ۴۰۳ق/۹۸۳م.
۳.۲ - شیوه رفتاری بکار با مالکرفتار خشن و ناجوانمردانة بکار با مالک که به پرسش تفتیش گرانة او درباره عثمان و امام علی (ع) پاسخ دلخواه وی را نداد، آن‌چنان زشت بود که حتی خلیفه را هم به اعتراض واداشت. [۲۸]
احمد بیهقی، مناقب الشافعی، ج۱، ص۲۰، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۳۹۰ق/۹۷۰م.
۳.۳ - شیوه رفتاری بکار با طالبیانرفتار بکار با طالبیان از همه سخت‌تر و دشمنانه‌تر بود. او آنان را به خدعه دستگیر می‌کرد، در زندان در بندهای سخت و سنگین نگه می‌داشت، و در زیر شلاق می‌کشت. به سبب همین زشت‌خوییها برخی از شاعران ، او و برادرش را هجو گفته‌اند. [۲۹]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ج۱، ص۷۹، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۳۶۸ق/۹۴۹م.
[۳۰]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ج۱، ص۹۵، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۳۶۸ق/۹۴۹م.
[۳۱]
ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ج۱، ص۹۷، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۳۶۸ق/۹۴۹م.
۴ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل. (۲) ابن خلکان، وفیات. (۳) محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر. (۴) احمد بن عبدربه، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، ۹۶۲م. (۵) ابن ندیم، الفهرست. (۶) محمد ابوالعرب، المحن، به کوشش یحیی وهیب جبوری، بیروت، ۴۰۳ق/۹۸۳م. (۷) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۳۶۸ق/۹۴۹م. (۸) یعقوب بسوی، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۳۹۴ق/۹۷۴م. (۹) احمد بلاذری، جمل من انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۴۱۷ق/۹۹۶م. (۱۰) احمد بیهقی، مناقب الشافعی، به کوشش احمد صقر، قاهره، ۳۹۰ق/۹۷۰م. (۱۱) محمد ذهبی، تاریخ الاسلام، حوادث سالهای ۹۱-۰۰، به کوشش محمد عبدالسلام تدمری، بیروت، ۴۱۱ق/۹۹۰م. (۱۲) زبیر بن بکار، جمهرة نسب قریش، به کوشش محمود محمد شاکر، قاهره، ۳۸۱ق. (۱۳) مصعب زبیری، نسب قریش، به کوشش لوی پرووانسال، قاهره، ۹۵۳م. (۱۴) محمد سخاوی، التحفة اللطیفة، قاهره، ۳۹۹ق/۹۷۹م. (۱۵) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۴۰۲ق/۹۸۲م. (۱۶) طبری، تاریخ. (۱۷) هشام‌کلبی، جمهرةالنسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۴۰۷ق/ ۹۸۶م. (۱۸) محمد مرزبانی، الموشح، به کوشش محب‌الدین خطیب، قاهره، ۳۸۵ق. (۱۹) یاقوت، معجم الادباء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۹۹۳م. (۲۰) یوسف یغموری، نورالقبس المختصر من المقتبس مرزبانی، به کوشش رودلف زلهایم، ویسبادن، ۳۸۴ق/۹۶۴م. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بکار بن‌عبدالله بن مصعب»، ج۱۲، ص۴۹۷۴. |